Hey jij! Ja, jij! Ben je nu bij bewustzijn? Natuurlijk ben je dat, toch? Maar wat betekent dat eigenlijk?
Bewustzijn is een uiterst intuïtief, maar mysterieus fenomeen: Voor wetenschappers, filosofen, eigenlijk voor iedereen. Het omvat letterlijk alles wat we ervaren zonder dat iemand zeker weet hoe het werkt. Misschien heb je je wel eens afgevraagd of de manier waarop jij de kleur oranje waarneemt hetzelfde is als de manier waarop andere mensen dat doen. Of misschien heb je je wel eens afgevraagd hoe je er zeker van kunt zijn dat andere mensen überhaupt bij bewustzijn zijn. Hoewel het in het dagelijks leven meestal helpt om aan te nemen dat mensen soortgelijke bewuste ervaringen hebben, zijn dit vragen waarop we niet zulke duidelijke antwoorden hebben ...
Over het algemeen zou je kunnen zeggen dat bewustzijn twee aspecten heeft: het functionele en het fenomenale aspect. Het functionele bewustzijn omvat alle gegevens die we kunnen verzamelen over iemands bewuste ervaring. We kunnen bijvoorbeeld het vuren van neuronen meten. Dit is dus vrij objectief, maar zegt ons vaak niet zo veel over iemands directe ervaring: Aan haar EEG-scan kun je niet zien hoe Petra de kleur oranje waarneemt. Fenomenaal bewustzijn is waar het sappiger wordt: Het is de subjectieve aard van de ervaring van een persoon. We kunnen dus zeggen dat een persoon, dier of andere levensvorm bewust is als er 'zoeits als' het is om hen te zijn. Bijvoorbeeld, er is zoiets als het is om de kleur oranje te zien, om je gelukkig te voelen of om een gedachte te denken. Deze zoiets-als's worden ook wel 'qualia' genoemd en ze zijn gerangschikt in grotere ('eidetische') structuren, bijvoorbeeld zoiets als een sinaasappel te zien op de markt.
Foto: De quale (enkelvoud van 'qualia') van de kleur oranje (links) is opgenomen in de eidetische structuur van het zien van sinaasappels op de markt (rechts).
Hoe zit het dan met de hersenen? Aangenomen dat het bewustzijn hier ontstaat (wat neurowetenschappers denken dat er gebeurd), hoe werkt dat dan?
Wel, het is een beetje ingewikkeld: Onderzoekers hebben allerlei verschillende experimenten bedacht om meer te weten te komen over het bewustzijn in de hersenen. Eén voorbeeld is het gebruik van 'binoculaire rivaliteit'. In wezen komt het erop neer dat wanneer je verschillende beelden aan het linker- en rechteroog van iemand laat zien, de visuele perceptie van die persoon zal wisselen tussen het linker- en het rechterbeeld. De visuele input blijft dus hetzelfde, terwijl alleen de bewuste ervaring verandert. (Belangrijk is dat de deelnemer in dit experiment niet kan bepalen welk beeld hij ziet, aangezien beide stimuli met elkaar wedijveren om te worden waargenomen. Er is dus een verschil tussen aandacht en je bewuste waarneming, en hier meten we het laatste). Nu kunnen we een fMRI gebruiken om een hersengebied te lokaliseren dat actiever is wanneer deze perceptuele omschakeling plaatsvindt. Verschillende studies hebben aangetoond dat een heel netwerk van gebieden, meestal in de rechter hersenhelft, hierbij betrokken is. Sommige onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in de rol van frontale gebieden* in dit schakelproces.
Een studie uit 2014 onderzocht op een nieuwe manier welke gebieden betrokken zijn bij het wisselen van perceptie: In tegenstelling tot andere studies die deelnemers lieten rapporteren wanneer een switch zou plaatsvinden, voegden de onderzoekers ook een conditie toe waarbij ze deze switch afleiden uit pupillen en oogbewegingen. Interessant is dat bij vergelijking van deze condities de frontale gebieden alleen actiever waren dan normaal wanneer deelnemers werd gevraagd wissels te melden, maar niet wanneer deze werden afgeleid. De activering van de frontale gebieden lijkt dus meer verband te houden met de actieve melding en niet met de eigenlijke verandering in waarneming. Andere gebieden waren echter nog steeds geassocieerd met de wissel, namelijk pariëtale en occipitale gebieden*...
Hoewel dit op zich vrij cool onderzoek is, blijft het de vraag wat dit ons werkelijk vertelt: Zelfs als we één of meer gebieden vinden waar het bewustzijn zich bevindt, weten we nog steeds niet echt hoe het bewustzijn daar in de eerste plaats tot stand komt. Het is duidelijk dat er nog veel meer onderzoek nodig is (en wordt gedaan) om dit allemaal uit te zoeken.
Zoals je ziet, blijft bewustzijn een boeiend onderwerp! Binnenkort zullen we meer artikelen publiceren over andere neurowetenschappelijke methoden om het te onderzoeken, en wat die betekenen voor de filosofie van het bewustzijn.
*Niet zeker wat de frontale, occipitale en pariëtale cortex doen? Bekijk ons Brain Basics 1.01 artikel, waar je wat basiskennis over de hersenen kunt opdoen!
Links en referenties (in het Engels):
Auteur: Melanie Smekal
