Ken je het gevoel dat je krijgt op het moment dat je je favoriete maaltijd eet, of wanneer je het eerste biertje opent op vrijdagavond? Vermoedelijk komt dit plezier dat je krijgt van deze en vele andere ervaringen doordat er op dat moment dopamine vrijkomt in je hersenen. Dopamine wordt daarom ook vaak het 'gelukshormoon' of 'feel good hormoon' genoemd. In dit artikel zullen we ontdekken dat dit verre van het volledige plaatje is en wat er mis kan gaan in het dopaminesysteem tijdens een verslaving.
Allereerst is dopamine een hormoon/neurotransmitter van je centrale zenuwstelsel en wordt meestal geproduceerd door neuronen in de middenhersenen. Hoewel slechts ongeveer 1% van alle neuronen in je hersenen het gebruikt, is dopamine betrokken bij vele functies, zoals beweging, leren en geheugen, en beloning.
Dopamine is uiterst belangrijk voor beweging: Parkinson-patiënten hebben hun typische ernstige motorische beperkingen deels te wijten aan een gebrek aan dopamine in hun basale ganglia. Bij Parkinson sterven de dopaminerge neuronen van de substantia nigra af, en dus functioneert de basale ganglia, die gewoonlijk helpt bij het nemen van beslissingen over beweging, niet meer goed. Dit leidt tot de kenmerkende tremor, stijfheid en traagheid van beweging die patiënten ervaren.
Waarom denken we dan vaak dat dopamine een plezier hormoon is? Verschillende dierstudies (meestal bij muizen) blokkeerden de werking van dopamine met medicijnen of vernietigden dopaminerge neuronen volledig. Dit leidde ertoe dat de dieren niet meer naar voedsel zochten, ook al was dit veelvuldig beschikbaar, bijna alsof ze eten niet meer plezierig vonden. Zo ontstond de (an)hedonia-hypothese, die in wezen stelt dat dopamine zorgt voor het goede gevoel dat we krijgen van 'bekrachtigers'. Dit zijn beloningen als eten, drinken en ook seks, maar hier vallen ook stimuli onder die je op het eerste gezicht niet als belonend zou bestempelen, zoals je favoriete film of video game. Dit zijn de zogenaamde 'aangeleerde versterkers'.
Meer onderzoek hiernaar wees echter uit dat er eigenlijk meer dopamine vrijkomt, niet wanneer de beloning werd gegeven, maar kort daarvoor, terwijl de dieren/mensen er nog naar op weg waren. Dit suggereert dat de verklaring van dopamine voor anhedonie niet helemaal juist is! Veel wetenschappers geloven nu dat dopamine niet zozeer samenhangt met het "leuk vinden" van een bepaalde bekrachtiger, maar eerder met het "willen" ervan. Dit wordt de "incentive salience hypothese" genoemd. Hier is dopamine dus nog steeds zeer belangrijk voor de motivatie om bijvoorbeeld aan voedsel te komen, maar het veroorzaakt niet direct het goede gevoel dat je krijgt van het eten van dit voedsel.
Een andere manier om de vroege afgifte van dopamine te interpreteren is dat het belangrijk is om te leren welk gedrag belonend is. Dopamine-afgifte wordt hier gekoppeld aan het leren dat een stimulus wordt geassocieerd met een goed gevoel en aan het voorspellen van plezier dat je krijgt op het moment dat je de beloning ontvangt. Dit wordt ook wel de "beloningsleerhypothese".
Helaas is de werkelijkheid nog iets gecompliceerder. Verschillende studies kunnen deze vroegtijdige afgifte van dopamine niet aantonen wat ons laat zien dat de incentive salience en de reward learning hypotheses niet helemaal perfect zijn. Dus, zoals je ziet, is het vrij moeilijk te zeggen wat dopamine precies in de hersenen doet!
Tot zover de positieve effecten van dopamine. Hoe staat dopamine dan in verband met verslaving? Ten eerste lijken verslavende middelen in het algemeen het effect van dopamine op de nucleus accumbens, een structuur in de middenhersenen, te versterken. Volgens de prikkel sensitisatie hypothese vindt verslaving plaats wanneer herhaald misbruik van een stof, bijvoorbeeld van alcohol of cocaïne, leidt tot anatomische en functionele veranderingen in de hersenen. (Dit betekent niet dat herhaald drugsgebruik bij iedereen tot verslaving leidt, want sommige mensen zijn er gevoeliger voor dan anderen!) Deze veranderingen in de hersenen vinden vooral plaats in circuits die betrokken zijn bij motivatie, waardoor ze overgevoelig worden. Zoals we inmiddels weten, speelt dopamine een belangrijke rol in motivatie. De hersenen worden dus zodanig veranderd dat ze overreageren (met een hogere afgifte van dopamine) op de drug (bv. heroïne) en de bijbehorende signalen (bv. het gereedschap om heroïne te gebruiken, zoals een spuit). Dit leidt ertoe dat de persoon naar de drug verlangt, ook al ervaart hij/zij/het misschien niet veel plezier meer bij het gebruik ervan! (Hier zien we hetzelfde onderscheid tussen willen en houden van: de verslaafde wil/houdt van de drug, maar houdt niet meer van het effect).
Het is ook belangrijk op te merken dat je niet alleen aan drugs verslaafd kunt raken. Naast verslavende middelen kunnen mensen ook verslaafd raken aan bepaalde gedragingen, bijvoorbeeld aan gokken of internetverslaving. Deze verslavingen lijken biologisch sterk op drugsverslaving. Beeldvorming studies van de hersenen tonen bijvoorbeeld de betrokkenheid van dezelfde gebieden aan. De betrokkenheid van dopamine zou ook zeer vergelijkbaar zijn, met een verhoogde afgifte bij stimuli die met de verslaving samenhangen (bv. de plaats van een casinotafel bij gokken).
Onze belangrijkste conclusies zijn dus:
1. Dopamine is niet echt een 'gelukshormoon'. Het is betrokken bij vele verschillende processen zoals beweging en motivatie.
2. Dopamine gevoeligheid is verhoogd voor verslavende drugs en de bijbehorende prikkels.
3. Dit is ook het geval voor verslaving aan bepaalde gedragingen.
Zo, ik hoop dat dit kleine overzicht nuttig was en dat je in de toekomst kritisch kunt zijn op het moment dat iemand je vertelt over dit feel-good hormoon!
Auteur: Melanie Smekal
Referenties:
