Je hebt online vast wel eens video's gezien van ouderen met dementie die beginnen te zingen of een (denkbeeldig) instrument bespelen als ze muziek uit hun verleden horen (en hebt hierbij misschien ook een traantje weggepinkt). Hoe hartverwarmend om oudere mensen te zien oplichten door het horen van muziek van vroeger! Maar hoe werkt dit geheugen, hoe is het mogelijk dat ze zich muziek lijken te herinneren terwijl ze al zoveel andere dingen vergeten zijn? Welke verschillende mechanismen spelen hierbij een rol? In dit artikel duiken we wat dieper in de mechanismen van muziek in gezonde hersenen en hersenen met dementie, en de rol van muziektherapie bij dementie. Als je meer achtergrondinformatie wilt over dementie, lees dan zeker dit artikel.
Muzikaal geheugen
De manier waarop we muziek ervaren en opslaan (of “encoderen”) in de hersenen wordt muzikaal geheugen genoemd1. Decennialang onderzoek naar muziek heeft ons geleerd dat muziek op verschillende manieren wordt opgeslagen, afhankelijk van het type muziekgeheugen. Het onthouden van songteksten activeert bijvoorbeeld andere hersengebieden dan de muziek die je hoort die je herinnert aan een bepaalde periode of een bepaald gevoel. Bovendien is aangetoond dat studeren met achtergrondmuziek, specifiek instrumentaal of klassiek, positieve effecten heeft op je geheugen. In dit geval spelen hersengebieden zoals de temporale, prefrontale en auditieve cortex een rol1. Fun fact: wist je dat je muzikale geheugen onafhankelijk is van andere geheugencircuits? Ook al kan je kortetermijngeheugen verslechteren door schade in je temporale kwab, je muzikale geheugen is nog steeds intact omdat het een ander netwerk heeft. Hoe geweldig is het dat je ieders naam vergeet en niet meer weet hoe je moet navigeren, maar wel het hele Wicked soundtrack album foutloos kunt zingen!
Bij dementie, in het bijzonder bij de ziekte van Alzheimer (AD), lijkt het muzikale geheugen gespaard te blijven, zelfs tot in een vergevorderd stadium van de ziekte2,3. Dit maakt deel uit van autobiografische herinneringen: de lange termijn herinneringen aan levenservaringen,die vaak gerelateerd zijn aan emoties, plaats en tijd. Wanneer muziek een rol speelt, spreken we van muziek-opgewekte autobiografische herinneringen, of MEAM's in het Engels, en deze blijven vaak gespaard in AD. Deze MEAM's zijn gemakkelijker te herinneren, zijn meer emotioneel geladen en hebben meer impact op iemands stemming. Zelfs onbekende achtergrondmuziek kan mensen met AD helpen om zich dingen sneller en beter te herinneren! Onderzoekers vonden meer activatie in het voorste deel van de hippocampus, je geheugenopslag, wanneer achtergrondmuziek speelde in fMRI-studies. Andere onderzoeken hebben aangetoond dat de anterieure cingulate cortex & pre-SMA (supplementary motor area) ook geactiveerd worden bij muziekgeheugen. Deze gebieden zijn ook als laatste beschadigd bij AD patiënten, zoals eerder werd genoemd.
Muzikaliteit, of het vermogen om muzikale eigenschappen zoals ritme, toonhoogte en emotionele waarde te maken en te begrijpen, is in verband gebracht met sociale cognitie4. Dit type cognitie is aangetast bij mensen met frontotemporale dementie (FTD), waarbij mensen moeite kunnen hebben met het inleven in anderen, het verwerken van andermans gevoelens en het interpreteren van sociale signalen. Onderzoek heeft aangetoond dat mensen met FTD ook problemen lijken te hebben met het interpreteren van de emoties van muziek, en bij sommige mensen met FTD verandert hun muzieksmaak volledig. In een onderzoek werden mensen met FTD, AD en controlepersonen getest op hoe goed ze bepaalde emoties in muziek konden herkennen, zoals verdrietige, blije of angstige muziek, en welke hersengebieden geactiveerd werden. Ze ontdekten dat muzikaliteit verminderd was bij mensen met FTD, maar niet bij mensen met AD. Mensen met FTD presteerden ook slechter in het herkennen van de emotie van de muziek. Bovendien ontdekten de onderzoekers dat gebieden in de temporale sulcus en in de fusiforme gyrus, die betrokken zijn bij de sensorische integratie van emotie en gezichtsherkenning, verminderde activiteit en hersenvolume (d.w.z. kleinere gebieden)5 vertoonden.
Muziek-betrokkenheid, -training en -therapie
Voordat we ons gaan verdiepen in de effecten van muziek op het geheugen en het welzijn, vooral bij oudere volwassenen8, moeten we een paar termen onderscheiden: muziektraining, muziek-betrokkenheid en muziektherapie. Muziektraining is het bespelen van een instrument of zingen, waardoor het een actief proces wordt, met de bedoeling om beter te worden in het spelen6. Muziek-betrokkenheid en muziektherapie kunnen daarentegen zowel actief als passief zijn. Actieve betrokkenheid houdt in dat je zelf muziek maakt met een instrument, terwijl passieve betrokkenheid inhoudt dat je ernaar luistert. Deze vormen kunnen ook gecombineerd worden - iemand kan bijvoorbeeld actief een instrument bespelen terwijl hij passief naar muziek luistert. Hetzelfde geldt voor muziektherapie7,8, maar dit wordt gezien als een echte klinische behandeling om cognitieve achteruitgang aan te pakken. Laten we ze eens wat meer in detail bekijken.
Als we het hebben over de effecten van muziektraining op de hersenen, nemen mensen vaak het voorbeeld van Albert Einstein6. Omdat zijn hele brein bewaard was gebleven, konden onderzoekers kijken naar de veranderingen in de anatomie van zijn brein die geassocieerd konden worden met zijn muzikale carrière en toewijding aan muziek. Ze ontdekten dat de meeste delen van het corpus callosum (CC) dikker waren, de overbruggende snelweg van verbindingen tussen de rechter- en linkerkant van de hersenen. Bovendien ontdekten de onderzoekers dat de prefrontale cortex meer geactiveerd is als gevolg van muziektraining, en ze concludeerden dat deze hogere activatie het werkgeheugen bij muzikanten stimuleert. Het werkgeheugen houdt processen in zoals aandacht en concentratie, het beheersen van impulsen en het verwerken van informatie.
Als we kijken naar onderzoek naar muziek-betrokkenheid, zien we al steeds meer wetenschap opduiken die suggereert dat muziek-betrokkenheid een positief effect heeft op cognitie bij ouderen. En het maakt hierbij niet eens uit of je alleen naar muziek luistert (passief), of dat je het zelf maakt door een instrument te bespelen of te zingen (actief). Interessant, maar niet heel verrassend, is dat er verschillende mechanismen betrokken zijn bij zingen en het bespelen van een instrument. Oudere volwassenen die een instrument bespelen hebben bijvoorbeeld een hoger niveau van auditieve verwerking, geheugen, executieve functie, kunnen vloeiender spreken en hun cognitie gaat slechts langzaam achteruit7,8. Wanneer mensen zingen, zijn ze beter in vloeiend spreken en beter in vaardigheden die te maken hebben met taal.
De resultaten kunnen heel verschillend zijn tussen studies: een paar jaar geleden beschreef een systematische review (2020) de mogelijke voordelen van muziektherapie bij mensen met dementie9. In deze review concludeerden de onderzoekers dat er significante verbeteringen waren in verbale vloeiendheid na muziektherapie, en dat de symptomen van depressie, angst en apathie (gevoelloosheid of onverschilligheid) afnamen. De onderzoekers vonden echter geen consistente verbeteringen in cognitie of dagelijks functioneren. Ze concludeerden dat er veel wisselende resultaten waren tussen de verschillende onderzoeken, en dat het niet gemakkelijk wordt gemaakt door een gebrek aan een gestandaardiseerde manier om muziektherapie in te zetten bij ouderen met dementie. In 2024 richtte een meta-analyse zich op gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken naar muziektherapie en cognitief functioneren bij AD, waarbij actieve muziektherapie de cognitieve functie bij dementiepatiënten leek te verbeteren10.
Al met al kan muziektherapie nuttig zijn voor sommige ouderen met dementie, maar de wetenschap is niet zo consistent en overtuigend als men misschien had gehoopt. Laat dit je natuurlijk niet tegenhouden om concerten te geven onder de douche, of je huishouden of buren af en toe lastig te vallen met een live pianoconcert. Ook al werkt muziektherapie niet voor iedereen, het kan een geweldige manier zijn voor ouderen om weer in contact te komen met hun herinneringen, emoties en om de vreugde van het leven weer te ervaren.
Auteur: Lotte Smit
Referenties:
1. Jacobsen, J. H. et al. Why musical memory can be preserved in advanced Alzheimer’s disease. Brain 138, 2438–2450 (2015).
2. Vanstone, A. D. & Cuddy, L. L. Musical memory in alzheimer disease. Aging, Neuropsychology, and Cognition 17, 108–128 (2009).
3. Matziorinis, A. M. & Koelsch, S. The promise of music therapy for Alzheimer’s disease: A review. Ann N Y Acad Sci 1516, 11 (2022).
4. van ‘t Hooft, J. J. et al. Musicality and social cognition in dementia: clinical and anatomical associations. Brain Commun 6, (2024).
5. van’t Hooft, J. J. et al. Frontotemporal dementia, music perception and social cognition share neurobiological circuits: A meta-analysis. Brain Cogn 148, (2021).
6. Vandervert, L. How music training enhances working memory: a cerebrocerebellar blending mechanism that can lead equally to scientific discovery and therapeutic efficacy in neurological disorders. Cerebellum Ataxias 2, (2015).
7. Moreira, S. V., Justi, F. R. dos R., Gomes, C. F. de A. & Moreira, M. Music Therapy Enhances Episodic Memory in Alzheimer’s and Mixed Dementia: A Double-Blind Randomized Controlled Trial. Healthcare (Basel) 11, (2023).
8. Rouse, H. J. et al. Music Engagement and Episodic Memory Among Middle-Aged and Older Adults: A National Longitudinal Analysis. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci 78, 1484–1492 (2023).
9. Lam, H. L., Li, W. T. V., Laher, I. & Wong, R. Y. Effects of Music Therapy on Patients with Dementia—A Systematic Review. Geriatrics 5, 62 (2020).10. Ting, B. et al. The Sound of Memory: Investigating Music Therapy’s Cognitive Benefits in Patients with Dementia—A Network Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. J Pers Med14, 497 (2024).
