Wanneer we het hebben over historische figuren in de psychologie, kunnen we hem natuurlijk niet missen: de man, de mythe, de legende, Sigmund Schlomo Freud. Was het een genie en een voorloper van zijn tijd of was het een raaskaller bij wie een steekje los zat? Hoewel ieder hier zijn eigen mening over mag hebben, gaan we eens kijken naar de zin en onzin van Freuds gedachtegoed. En misschien nog wel belangrijker, de invloed die hij heeft gehad op de psychologie vandaag de dag.
Wie was Freud?
Freud werd geboren in 1856 in een joods gezin in Freiberg (Příbor), een stad in het huidige Tsjechië. Op jonge leeftijd verhuisde hij met zijn ouders en 7 broers en zussen naar Wenen. Hij was een slimme jongen en hij ging studeren aan de universiteit voor “zenuwarts”, een soort neuroloog. Na zijn studie werkte hij in een laboratorium in het ziekenhuis. Freud deed daar onderzoek naar cocaïne als geneesmiddel. In een opmerkelijk (en mislukt) experiment probeerde hij een vriend die kampte met een morfineverslaving te behandelen met cocaïne. Ook schreef hij dit middel voor aan zijn familie en zichzelf als het even wat minder ging (het waren andere tijden zullen we maar zeggen). Door verschillende studiereizen kwam hij in contact met invloedrijke artsen, zoals de Fransman Jean-Martin Charcot en de Oostenrijkse Josef Breuer, die zich bezighielden met onderwerpen zoals hypnose, hysterie, en spreektherapie. Een sleutelfiguur in de ontwikkeling van Freuds theorieën was Bertha Pappenheim (beter bekend onder haar pseudoniem Anna O.), een patiënte van Breuer die sinds de dood van haar vader aan hysterie leed en werd behandeld met de “spreektherapie”. Haar behandeltraject werd uitgebreid beschreven door Breuer en Freud en gepubliceerd in het boek “Studien über Hysterie”. Een lang verhaal kort: Bertha en de vele patiënten die volgden, inspireerden Freud tot het ontwikkelen van de psychoanalytische theorie.
De psychoanalytische theorie
In de psychoanalyse van Freud staat het onbewuste centraal. Volgens Freud worden bepaalde (meestal nare) ervaringen onderdrukt waardoor we er niet meer bewust van zijn. Maar deze “psychische energie” zoekt dan op andere manieren een uitweg, wat kan leiden tot lichamelijke symptomen of hysterie, een ziektebeeld waarbij mensen zelfbeheersing verliezen. Onder de psychoanalytische theorie valt een heel arsenaal van begrippen en ideeën, waarvan ik er een paar zal toelichten.
Driftenleer. Dit is het idee dat al het menselijk gedrag gestuurd wordt door twee soorten drijfveren: de levensdrift (ook wel llibido of Eros genoemd) en de doodsdrift (ook wel Thanatos genoemd). Levensdrift is de motivatie om pijn te vermijden en genot na te streven. Het is geassocieerd met creativiteit, samenwerking met anderen, en overleving van het individu en de mensheid in het algemeen. Doodsdrift is ietwat abstracter. Het is de drang naar het verkeren in een spanningsloze toestand (zoals wanneer je dood bent) en een verlangen naar destructie, wat zowel naar jezelf als naar de buitenwereld toe gericht kan zijn (bijvoorbeeld in de vorm van agressie). Deze twee driften zouden, zowel bewust als onbewust, de motor zijn achter al onze acties.
Psychoseksuele ontwikkeling. Freud zocht ook vaak naar verklaringen voor de problemen van zijn cliënten in de jeugd. Volgens zijn theorie zouden er vijf stadia in ontwikkeling zijn, ieder met de focus op een ander lichaamsdeel. In de eerste 21 maanden van het leven zouden we in de orale fase verkeren. In deze fase richt de levensdrift zich vooral op eten en dingen in de mond stoppen. Vervolgens begint de anale fase tot een jaar of drie, waarin zindelijkheid een grote rol speelt. Van het derde tot het zesde levensjaar is de fallische fase, waarin kinderen hun geslachtsdelen ontdekken. Dit is ook de fase waar Freud’s befaamde Oedipuscomplex zou plaatsvinden, waarbij jongetjes hun vader zien als concurrentie voor de liefde van hun moeder. Een gelijksoortig maar minder bekend concept was er ook voor meisjes genaamd het Electra complex. De vierde fase is de latentiefase, die voortduurt tot het twaalfde levensjaar. In deze fase zijn kinderen nieuwsgierig naar kennis en leren hun neigingen uit de eerdere fases te onderdrukken. De laatste fase, die doorloopt tot in de volwassenheid, is de genitale fase, waarin volwassen seksuele relaties centraal staan. Wanneer mensen deze ontwikkelingsfases niet soepel doorlopen maar in een fase blijven hangen, kunnen er problemen ontstaan. Mensen die bijvoorbeeld in de orale fase zijn blijven steken zouden orale stimulatie zoeken in de vorm van roken, overmatig eten of drinken.
Droomduidingen. Dromen speelden een belangrijke rol in Freuds gedachtegoed. Het zouden boodschappen zijn vanuit het onbewuste die een onderdrukte wens vertegenwoordigen. Door de boodschappen die via symboliek verborgen zouden zitten in de dromen te ontcijferen, zouden we inzicht kunnen krijgen in onze diepste verlangens, angsten, en onverwerkte emoties.
Kritiek
Ik ben zeker niet de enige die veel van Freuds ideeën, eufemistisch uitgedrukt, opmerkelijk vindt. Er is altijd al veel controverse geweest rondom het gedachtegoed van Freud. In eerste instantie was dat omdat seksualiteit een grote rol speelt in zijn werk, waar de preutse 19e eeuwse Oostenrijkse maatschappij niet over te spreken was. Een ander punt dat bij veel in het verkeerde keelgat schiet is de seksistische aard van zijn beweringen. Hoewel Freud wel vrouwen toeliet in zijn vereniging van psychoanalyse (wat in die tijd erg progressief was), was zijn gedachtegoed minder feministisch. Een voorbeeld hiervan is het concept van “penisnijd”, de realisatie van meisjes in de fallische fase dat ze niet in het bezit zijn van het mannelijke geslachtsdeel. Van dit gemis zouden vrouwen volgens Freud hun hele leven in zekere mate last ondervinden.
Hoewel er nog andere inhoudelijke kritiekpunten te benoemen zijn, ligt het belangrijkste probleem in de verklarende aard van Freuds theorie. De psychoanalyse richt zich vooral op het achteraf verklaren van gedrag, maar niet op het voorspellen ervan. Daardoor kunnen beweringen niet empirisch worden getoetst. Zo verklaarde Freud bijvoorbeeld de paardenfobie van een jongetje door te stellen dat de paarden symbool stonden voor de vader, voor wie het kind bang was omdat hij onbewuste doodswensen voor hem zou koesteren om zo zijn moeder voor zichzelf te hebben. Dit is weliswaar een intrigerend verhaal, maar omdat deze bewering niet toetsbaar is, kan niet vastgesteld worden of het wel of niet klopt. Het kernpunt van de kritiek is dus dat de theorie zich niet laat verifiëren of falsifiëren door middel van wetenschappelijk onderzoek.
Invloed
Hoewel Freuds ideeën tegenwoordig door de meeste mensen niet meer letterlijk worden onderschreven, heeft hij wel een blijvende invloed gehad op psychologie vandaag de dag. In zijn tijd waren de behandelingsmogelijkheden voor mensen met psychische problemen zeer beperkt. Vaak werden zij opgesloten in een asylum (wat toen ook wel een krankzinnigengesticht werd genoemd) waar de leefomstandigheden slecht waren en er nauwelijks sprake was van zorg of behandeling. Freud leverde een belangrijke bijdrage door een alternatieve behandeling te introduceren in de vorm van gesprekken, iets wat nog altijd een centrale rol speelt in de psychotherapie. Daarnaast maakte hij moeilijke onderwerpen, zoals seksualiteit, bespreekbaar en droeg hij daarmee bij aan het doorbreken van taboes.
Op sommige punten bleek Freud zijn tijd vooruit. Zo benadrukte hij de invloed die ervaringen in de vroege jeugd op de rest van het leven konden hebben. Onderzoek heeft aangetoond dat de ervaringen en zorg van de eerste levensjaren inderdaad geassocieerd zijn met psychologisch welzijn en relaties later in het leven (1,2). De eerste levensjaren hebben een grote invloed op het psychisch welzijn en relaties op latere leeftijd. Ook had Freud een vooruitstrevende visie op diversiteit in seksuele geaardheid. Hij zag variate in geaardheid als een natuurlijk verschijnsel en homoseksualiteit niet als ziekte, iets wat in die tijd door velen wel zo werd gezien.
Wat is ons eindoordeel? Hoewel iedereen dat voor zichzelf mag bepalen, valt niet te ontkennen dat Freud een belangrijk debat heeft ontketend binnen de psychologie. Zijn ideeën hebben geleid tot wetenschappelijk onderzoek naar onder andere de rol van het onbewuste, de invloed van een problematische jeugd en de ontwikkeling van verschillende vormen van gesprekstherapieën (deels om Freuds ongelijk aan te tonen). Freud heeft, zowel bedoeld als onbedoeld, een paradigmaverschuiving teweeggebracht en zijn stempel gedrukt op hoe we nu naar psychische problemen kijken.
Auteur: Pauline van Gils
Referenties
Als je geïnteresseerd bent in het leven van Freud kan ik deze vierdelige podcast aanraden van Legacy:
https://open.spotify.com/episode/3yV8HusRvqImrhGEU2YEgo?si=c9913e8a8f0644c6
