Als je geïnteresseerd bent in het brein, en je vindt jezelf op een boekenbeurs waar alle boeken spotgoedkoop zijn, dan heb je de neiging om alles mee te nemen wat met het brein te maken heeft. Dat heb ik dus elk jaar, als in Maastricht de jaarlijkse boekenbeurs plaatsvindt. Het gevolg daarvan is dat veel boeken een paar jaar blijven liggen waardoor ik ze vergeet. Zo vond ik laatst ‘Big Brain’ van Gary Lynch en Richard Granger in mijn kast. Een boek over hoe het menselijke brein zo groot is geworden gedurende onze evolutionaire geschiedenis en hoe dat gerelateerd is aan intelligentie.

Even dacht ik dat dit boek zo’n juweeltje was waar je een fundamenteel nieuw inzicht uit haalt. Het begint namelijk met een beschrijving van de zogenaamde ‘Boskops’, een soort mensen die tienduizenden jaren geleden geleefd zouden hebben. Vroeg in de twintigste eeuw was er veel ophef over deze Boskoppen (aangezien ze in Zuid-Afrika gevonden en benoemd werden kan ik me voorstellen dat ik gewoon het enkelvoud ‘Boskop’ in het Nederlands mag verlengen naar ‘Boskoppen’ voor het meervoud). Of ze nu in het bos woonden of niet, deze koppen waren gigantisch! Op basis van de schedelmetingen zouden ze een breinomvang hebben gehad van ruim 30% groter dan het hedendaagse menselijke gemiddelde. Daarnaast zouden ze kleine gezichten hebben gehad en zeker geen groter lichaam dan wij.

Nu is het niet automatisch zo dat een groter brein samengaat met een grotere intelligentie. Olifanten hebben een groter brein dan mensen, maar hoewel ze een notoir geheugen hebben zijn ze niet intelligenter te noemen. Zo zijn er meer dieren met een groter brein, waarvan wij toch durven stellen dat we het winnen van IQ. Het gaat, kortom, niet om de absolute grootte van het brein. Echter, intelligentie zit wel zeker in het brein, dus hoe zit dat?

Het blijkt dat de relatieve grootte van het brein, ten opzichte van het lichaam, relateert aan intelligentie (of complexiteit van gedrag). Oftewel, hoe groter je brein in relatie tot je lichaamsomvang, hoe slimmer je bent. Dit geldt voor vergelijkingen tussen soorten dieren, niet zozeer voor individuen binnen een soort. (In werkelijkheid wordt gebruik gemaakt van de ‘encephalization quotient’: de ratio tussen breinomvang en de ‘voorspelde’ breinomvang voor een bepaalde lichaamsomvang). Bijgevoegd ziet u een grafiek met diersoorten waar relatie tussen grootte van brein en lichaam te zien is.

Een paar dingen vallen op.

Ten eerste is er duidelijk een relatie tussen grootte van lichaam en van brein. Dat was natuurlijk te verwachten, want wat moet bijvoorbeeld een mug met een brein zo groot als dat van een olifant? (Niet van een mug een olifant maken…).

Ten tweede zijn er fundamentele verschillen tussen categorieën van dieren. Zo zijn vissen en reptielen (en dinosauriërs) aanzienlijk lager als groep dan zoogdieren, als het aankomt op brein-lichaam ratios. Zijn ze dan dommer? Waarschijnlijk wel. (Verklaart overigens waarom ik mijn goudvissen zo oersaai vond vroeger. Als je eigenlijk een hond wil moet je geen vissen nemen.)

Ten derde zijn apen als groep wel duidelijk hoger geschaald en vallen de menssoorten (H. Sapiens zijn wij, H. habilis en A. Africanus zijn uitgestorven vroegere menssoorten) daar nog eens boven. De mens zoals wij hem kennen, Homo Sapiens, steekt er duidelijk bovenuit: je ziet een sterke afwijking van het ‘mens-kruisje’ ten opzichte van de lineaire curve die diagonaal omhoog loopt en het algemene verband tussen brein en lichaam grootte weergeeft. Dolfijnen overigens hebben een opvallend hoge brein-lichaam grootte ratio. Dat feit was waarschijnlijk de inspiratie voor de opening van de film ‘Hitchhikers Guide to the Galaxy’ (voor mij het hoogtepunt van de film): ‘So Long And Thanks For All The Fish’

Als we teruggaan naar onze Boskoppen: deze mensen hadden breinen die 30% groter waren dan de onze, zonder een grotere lichaamsomvang. Dat is ongeveer eenzelfde vergroting als onze breinen ten opzichte van de breinen van H. Erectus, een vroege mensensoort die wel zeker primitief te noemen was. Hoe ontwikkeld moeten die Boskoppen wel niet geweest zijn? In de jaren 20 tot 50 van de vorige eeuw was de ontdekking van de Boskop schedels dan ook stof voor veel discussie. Waren wij Homo Sapiens soms niet de intelligentste soort die op aarde rond had gelopen? Waren de Boskoppen superieure wezens? Waar waren ze gebleven? Begrijpelijke vragen. Fascinerende vragen.

De schrijvers van ‘Big Brain’ beginnen hun boek met de vraag waarom wij niet allemaal van Boskoppen gehoord hebben. Tenslotte is het gegeven een wereldveranderaar. Ze geven kort aan dat het wellicht te veel moeilijke vragen oproept, dat mensen het een onprettig idee vonden, dat er na 1950 niet zoveel bewijs meer was…

Echter, helaas is een snelle Google-search genoeg om een ander beeld te schetsen. Een expert John Hawks haalde hard uit naar het idee. Er is wel degelijk bewijs sinds die tijd, maar bewijs dat het eigenlijk gewoon een beetje onzin is. Inderdaad, de gevonden schedels waren buitenproportioneel groot, maar niet zo groot om automatisch aan te nemen dat er sprake was van een nieuwe soort. Het zullen gewoon ‘outliers’ geweest zijn, mensen van ‘normale’ mensensoorten die een uitzonderlijk groot hoofd hadden. Dat gebeurt. Er is altijd variatie rondom een gemiddelde. Mensen hebben ook een gemiddelde lengte, maar als toekomstige antropologen het skelet van voetballer Peter Crouch ontdekken, zullen ze zich vergissen als ze daar een nieuwe menssoort van maken. Om nog niet te spreken van de langste mens ter wereld (2.51 m). Er is volgens Hawks in ieder geval geen onomstotelijk bewijs dat er een soort mensen was dat gemiddeld veel grotere breinen had dan wij.

Jammer… het was een leuk idee. Maar het is nu mogelijk om DNA te halen uit oude botten, om te analyseren of een bot komt van een bepaalde soort, een andere soort, of wellicht een nieuwe soort. Ik zeg: gooi die Boskop in de maler en zoek het uit. Stiekem hoop ik dan toch dat er sprake was van een andere soort mens, een mens met superieure cognitieve vermogens die het niet gered heeft. Zou toch spannend zijn? Of niet? Zou het uw wereldbeeld veranderen?

Auteur: Tom de Graaf

Aangepast door: Melanie Smekal